سفارش تبلیغ
صبا ویژن

تأثیر آموزه های قرآنی و روایی بر اوقات فراغت نوجوانان و جوانان (

  
تأثیر آموزه های قرآنی و روایی بر اوقات فراغت  نوجوانان و جوانان (قسمت دوم و پایانی)
 

اوقات فراغت از دیدگاه های گوناگون

1. قرآن

مسلمان نمی تواند اوقات فراغت به معنای اوقاتی برای بطالت و بیهودگی داشته باشد. انسان وقتی توجهش به خدا باشد و برنامه ی هدفمندی برای زندگی خود داشته باشد، دیگر بی کار نمی ماند تا مشغول لغویات و لهویات شود و هدف را قرب الهی و حرکت به سوی او می داند. نمازش، عبادتش، حیاتش و... برای خداوند است که آفریننده ی هستی است.
«ان صلاتی و نسکی و محیای و مماتی لله رب العالمین» [الانعام، 162]. متأسفانه به دلیل غفلت انسان، شیطان روی تمام ابعاد حقیقی، رنگ و لعاب آلوده ای می کشاند و نادرستی ها را در چشم انسان زینت و جلوه می دهد. و در نهایت انسان را به نابودی و خسران می کشاند. (چنین بیاناتی در سوره ی عنکبوت، آیه ی 38 آورده شده است.) بنابراین خداوند انسان ها را برحذر می دارد از اعمال لغو و باطل و به انسان هشدار می دهد. «و من الناس من یشتری لهو الحدیث لیضل عن سبیل الله بغیر علم و یتخذها هزوا اولئک لهم عذاب مهین» [لقمان /6]: برخی از مردم داستان های باطل را می خرند (انتخاب می کنند) تا مردم را ندانسته از راه خدا بازدارند و آیات قرآن را استهزاء کنند. برای آنان است عذاب خوارکننده. پس نگاه قرآن درباره ی با اوقات فراغت، دوری از هر آن چیزی است که انسان را از حقیقت بازمی دارد و توجه به فرصت ها و اوقاتی است که در زندگی برای مؤمن پیش می آید تا برای کوشش و تلاش به منظور خودیابی و رشد و تعالی، از آن ها استفاده کند. « فاذا فرغت فانصب» [الشرح /7]: به محض آن که فراغتی حاصل کردی، پس بکوش.
در اصل، قرآن به هیچ فراغتی که مایه ی بطالت و بیهوده گی باشد، معتقد نیست و می فرماید: بعد از هر سختی، عسر و راحتی است، به شرطی که انسان مؤمن از فرصت به دست آمده به درستی استفاده کند.
در قرآن عواملی که سبب به وجود آمدن آرامش در انسان هستند بیان شده اند، از آن جمله:
- «شب»؛ «هو الذی جعل لکم اللیل لتسکنوا فیه و...» [یونس /67].
- «خواب»؛ «اصحاب الجنه یومئذ خیر مستقرا و احسن مقیلا» [الفرقان /24]: اهل بهشت در این روز در بهترین مکان برای آرامش هستند. اشاره به خواب قیلوله ی اهل بهشت دارد.
- «زوجیت و جاذبه ی جنسی زن و مرد»؛ «و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها و جعل ...» [الروم /21]: از آیات لطف الهی آن است که برای شما از جنس خودتان جفتی بیافرید که در بر او آرامش یافته و با هم انس گیرید و میان شما رأفت و مهربانی برقرار فرمود. در این امر نیز برای مردم با فکرت ادله ی علم و حکمت حق آشکار است.
- «ذکر دائمی»؛ «الا بذکر الله تطمئن القلوب» [ الرعد /28] ذکر و یاد خدا که مایه ی نجات و آرامش قلب انسان است.

2. در کلام معصومین (ع)

رسول اکرم (ص) فرموده است: «خلتان کثیر من الناس فیهما مفتون الصحه و الفراغ » [الکافی، ج 252:8]: بیشتر مردم درباره ی دو خصلت دچار گمراهی و ضلالت هستند؛ یکی در مورد سلامت و صحت، و آن دیگر در امر فراغت و بیکاری.
آدمی باید قدر آسایش و اوقات خالی خود را بداند و از آن برای پرورش استعدادهای نهفته ی وجود خویش و رسیدن به کمال استفاده کند، تا از دست دادن فرصت ها مایه ی غم و اندوه و پشیمانی نگردد: « اضاعه الغرصه غصه ». [نهج البلاغه، کلمات قصارش 118، و ص 199] و یا « ان الفرص تمر مر السحاب فانتهزوها اذا مکنت فی ابواب الخیر و الاعادات ندما» [ غررالحکم، ج 2، ص 244]. از امام هادی (ع) سئوال کردند درباره ی معنی «حزم» و ایشان پاسخ فرمودند: «هو ان تنتهز فرصتک و تعاجل ما امکنک» [ مستدرک، ج 353:2]: حزم عبارت از این است که فرصت خیر را مغتنم بشماری و به قدر ممکن در استفاده ی از آن تسریع نمایی.
پیامبر اکرم (ص) نیز چنین فرموده اند: « روحوا لاقلوب ساعه بساعه» [مسند الشهاب، ج 393:1]: دلها را ساعت به ساعت استراحت دهید.

3. ادیان آسمانی

در بیشتر ادیان، زمانی برای فراغت از کار در نظر گرفته شده است و به آن تأکید شده. مثلاً در دین های یهود و مسیحیت، «سبت» به عنوان روز استراحت یا فراغت از کار است و در اسلام نیز «جمعه» روز ویژه ی فراغت انسان ها در نظر گرفته شده است. نظر تمام ادیان الهی این است که خداوند، جهان آفرینش را در شش روز خلق کرده و روز هفتم از این کار فارغ شده. «با فرارسیدن روز هفتم، خدا کار آفرینش را تمام کرد و دست از کار کشید.» [تورات، سفر پیدایش، ج2:2].
«در روز سبت نیز که هفتمین روز هفته است، قوم باید برای عبادت من جمع شوند. در هر جا که ساکن باشند، باید در این روز دست از کار بکشند و استراحت کنند» [همان، لاویان، ج23:3].
دین مسیح نیز برای گذران اوقات عمر، به پیروان خود و جوانان چنین فرموده است: « از افکار و امیال شهوت آلوده که جوانان را اغلب اسیر می سازد، بگریز و در پی اموری باش که تو را به کارهای خوب تشویق می کنند؛ ایمان و محبت را دنبال نما و با کسانی که خداوند را دوست دارند و قلبشان پاک است، معاشرت کن. و باز تکرار می کنم، خود را در بحث های پوچ و بی معنی درگیر نکن، چون این گونه مباحثات باعث خشم و نزاع می گردد» [انجیل، دوم تیموتائوس، ج 22:2و 23]. در اسلام، فراغت شامل اعمال بهداشتی و حضور در مجامع مذهبی و... و خلاصه مقدمه ای برای انتصاب و اتصال به سیر کمال است: « یا ایها الذین آمنوا اذا نودی للصلوه من یوم الجمعه فاسعوا الی ذکر الله و ذروا البیع ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون» [الجمعه /9]: ای کسانی که ایمان آورده اید هنگامی که به سوی نماز در روز جمعه فراخوانده می شوید، بشتابید به سوی ذکر خداوند و تجارت را واگذارید. این برای شما بهتر است که انجام دهید.
در یک تقسیم بندی عمده ی دیگر، می توان به دو نوع دیدگاه اشاره کرد:
1. دیدگاه هایی که تأثیرات روانی و معنوی دارند و خود شامل:
الف) دیدگاهی که مبنای اوقات فراغت یا تفریح را «مذهب» دانسته اند.
ب) دیدگاهی که فراغت را غریزه، بازی و تفریح سازی و تفریح معرفی کرده است.
ج) دیدگاهی که از استراحت و کسب لذت نشأت گرفته است.
2. دیدگاه هایی که بر کارکردها و فعالیت های اوقات فراغت تأثیر دارند و عبارت اند از:
الف) کارکرد متعالی و اصلاحی
ب) شکوفا کردن استعدادها
ج) رشد اجتماعی
د) تعلیم و تربیت اجتماعی
ه) تجربه و تمرین مشاغل اجتماعی
و) کارکرد مشارکت
ز) کارکرد پیشگیری از آسیب های اجتماعی
ح) کارکرد اقتصادی
ط) کارکرد سیاسی
در ریشه های اندیشه و اظهارنظر اندیشمندان گوناگون درباره ی گذران اوقات فراغت، می توان به گذشته های دور و نزدیک رفت و نظریات متفکران را دنبال کرد. به خصوص علمای علوم تعلیم و تربیت، روان شناسی و جامعه شناسی، همچنین بزرگان ادبیات و ادبا که سخن در ارزش و اهمیت وقت و گذران آن بسیار گفته اند که در مباحث پیشین به آن ها اشاره شد.

آشنایی با برخی ویژگی های نوجوانی و جوانی

در خصوص شناسایی تأثیر آموزه های قرآنی و روایاتی بر اوقات فراغت انسان ها، به خصوص نوجوانان و جوانان، باید با ویژگی ها و نیازهای این نسل آشنا شویم تا شاهد انعکاس این آموزه ها در برنامه ریزی ها و عملکرد مثبت جوانان باشیم.
در یک تقسیم بندی کلی، نشانه ها و خصوصیات بلوغ و نوجوانی عبارت اند از:
1. نشانه های فیزیولوژیکی؛ 2. آثار روانی و اخلاقی.
که هر یک از آن ها یک سلسله عوارض و اثراتی را در نوجوان به وجود می آورند و در وهله ی دوم به شکل « بحران » نمایان می شوند. از جمله ی تغییر و تحولات روحیه ی نوجوان عبارت اند از:
1- بیداری عواطف و احساسات جنسی وی نسبت به جنس مخالف. تخیلات و رویاپردازی ها در این دوران بسیار آشکار است.
2- عصیان و پرخاشگری نسبت به اطرافیان به ویژه والدین.
3- تمایل به زندگی گروهی در میان هم سالان. در این هنگام، نوعی حالت وفاداری نسبت به گروه دارد. شالوده و اساس گروه های نوجوانی عبارت است از: احترام، وفاداری، محبت، صمیمیت، دوستی، فعالیت و مسئولیت پذیری.
4- اندیشیدن و استدلال کردن منطقی و گرایش به حل مسائل که این حالت بیشتر جنبه ی خودنمایی به خود می گیرد.
5- حادثه جویی دائم و در جست وجوی آزمایش های نوینی است تا خود را بروز دهد.
6- گرایش به تنهایی و انزواطلبی، با وجود تمایل به گذراندن وقت خود با گروه هم سالان، ولی به گوشه گیری و انزوا تمایل دارد.
در آغاز تحولات روانی، روابط نوجوان با اطرافیان و به ویژه با والدین، سست تر و رفتارهای اجتماعی آن ها دست خوش دگرگونی عمیقی می شود.
«حالت شیطنت دوران کودکی به افسردگی، اضطراب و پریشانی خاطر تبدیل می شود» [مهدیان: 35-27].
در روایات معصومین علیهم السلام، به برخی از ویژگی های نوجوانی و جوانی اشاره شده است: از آن جمله: « الشباب شعبه من الجنون» [بحارالانوار، ج 49:17]: جوانی خود یکی از اقسام جنون و دیوانگی بشر است. روایت است: « مردی به نام ابوجعفر احول»، از دوستان امام صادق(ع)، مدتی به تبلیغ مذهب تشیع و نشر تعالیم اهل بیت(ع) اشتغال داشت. روزی به محضر امام شرفیاب شد: امام از او پرسید: مردم بصره در قبول روش اهل بیت و سرعت پذیرش آیین تشیع چگونه اند؟ عرض کرد: تعداد اندکی از مردم تعالیم اهل بیت را پذیرفته اند. امام به وی فرمود: تبلیغات خود را متوجه نسل جوان کن و به آنان بپرداز، زیرا کودکان و نوجوانان برای پذیرش هر خوبی آمادگی بیشتری دارند و حرف حق را زودتر می پذیرند» [کافی، ج 93:8، بحارالانوار، ج 236:23].

اهمیت و تأثیر کارشناسان الهی و پیشوایان معصوم در زندگی جوان

اگر کسی بخواهد در زمینه ی رشد و ترقی و سعادت انسان ها قدمی بردارد، باید برطبق برنامه های کارشناسان الهی وارد صحنه ی تربیت و هدایت و پرورش استعدادهای آنان بشود.
انبیا و امامان معصوم(ع) برای تربیت و هدایت انسان ها از طرف خدای متعال تعیین می شوند. نسل جوان لازم است که با تبعیت و اطاعت کامل از تمامی دستورات و روش های پیشوایان معصوم(ع)، ارزش های مهمی را نصیب خود سازند و در مسیر کمال قدم بگذارند. معارف و ارزش های دینی باید توسط افراد آگاه و خبره و متخصص در اختیار انسان ها قرار گیرند.
جوانی که دین را از مکتب امامت و درکلاس آنان آموخته هیچ وقت بازیچه ی استعمارگران نخواهد شد، بلکه به عنوان یک فرد مبارز و پاس دار ارزش های قرآنی، در هر پست و مقام و در هر شرایط سنی و جنسی، اعم از دختر و پسر یا زن و یا مرد، به خدمت خودش ادامه می دهد.

نیازهای جوانان

نیازهای انسان به دو دسته ی مادی و معنوی تقسیم می شوند: نیازهای مادی مانند: آب، غذا، هوا و مسکن و خواب و... و نیازهای معنوی مانند: ایمان، آرامش و امنیت، اوقات فراغت، ترقی و تکامل، آگاهی و...
از جمله امتیازات ویژه ی نوجوانان و جوانان با توجه به آیات قرآن و روایات عبارت اند از:
- کمال جسمانی و عقلانی؛ « ولما بلغ اشده و استوی اتیناه حکما و علما و کذلک نجزی المحسنین» [ القصص/14]: و چون موسی رسید به حالت قوت و کمال رشادت، تمامیت خلقت او را حکم نبوت و دانش دادیم و این چنین جزا می دهیم نیکوکاران را.
- نازک دلی؛ پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده اند: «اوصیکم بالشباب خیرا فانهم ارق افئده» [سفینه البحار، ج 176:2]: به شما سفارش می کنم به جوانان نیکی کنید، زیرا آنان نازک دل هستند.

انواع جوانان در برخورد با نیازهایشان

به طور کلی جوانان را به دو گروه عمده با دو نوع رفتار مثبت و منفی می توان تقسیم کرد: برخی در این دوران بیشترین لذت را از بطالت، دل مشغولی های بی ارزش و هدر دادن روزها و هفته های گران سنگ جوانی می برند و با گفتن عباراتی چون: بی خیال، خوش باشد، ولش و... خود را خوش بخت جلوه می دهند. البته در پرونده ی زندگی این گروه، انواعی از ناهنجاری ها و انحرافات به چشم می خورد که نتیجه ی آن هم جز بیهودگی، افسوس و شرمساری، جنون و... نخواهد بود.
درباره ی این دسته از جوانان، پیامبر اکرم (ص) فرمود: « ان الله ملکا ینزل فی کل لیله و ینادی یا ابناء العشرین! جدوا و اجتهدوا»[مستدرک الوسائل، ج 353:2]: خداوند را فرشته ای است که هر شب فرود آمده و ندا درمی دهد، ای بیست ساله ها! کوشش کنید و تلاش بسیار بورزید.»
و اما گروه دیگری از جوانان هستند که در پرونده ی آنان، تحصیل جدی، تلاش پی گیر، وظیفه شناسی، حضور در مسابقات کشوری و جهانی و در نتیجه پیشرفت و عزت و افتخار خویش و خانواده و جامعه، فراوان مشاهده می شود. رسول اکرم (ص) درباره ی چنین افرادی فرموده اند: « یا اباذر ما من شاب یدع الله الدنیا و لهوها و اهرم شبابه... »[بحارالانوار، ج 84:77]: ای اباذر! هیچ جوانی به خاطر خدا، از دنیا و سرگرمی های آن روی نگرداند و جوانی خویش را در طاعت خدا پیر نکند، مگر این که خداوند پاداش هفتاد و دو صدیق را به او عطا فرماید.»
فراغت در نظام ارزشی اسلام، جنبه ی فرهنگی و تربیتی یافته است و از صورت سرگرمی خارج می شود. جوان باید به جای تکرار اندیشه ها، اندیشیدن را بیاموزد، با تضلع علمی و تجربه ی عملی، برای زندگی معقول و مطلوب ره توشه برگیرد، با کار و ابتکار از مدار تکرار برهد ، با زهد و قناعت از آن هاو آزها و آرزوهای دور و دراز بگذرد و با عبادت و نیایش، دروازه ی ملکوت را بگشاید.

توجه جوانان به اصول زندگی

از جمله اصولی که هر جوان و انسان متعهدی باید در تمامی حالات و علی الخصوص در هنگام پر کردن اوقات فراغت خود مراقب باشد تا از آن ها تخطی نکند، عبارت اند از :
1- اعتدال: هر حرکت و فعل انسان باید مبتنی بر اعتدال و میانه روی و به دور از افراط و تفریط باشد. امام علی علیه السلام فرموده: « من اراد السلامه فعلیه بالقصد» [شرح غررالحکم، ج 226:5]
2- آرامش جسم: برای آماده ساختن خویش از حیث انجام کارهای مهم است، زیرا هر چیز برای رشد و بالندگی بیشتر، به آرامش و تمدید قرار نیاز دارد.
3- تدرج و تمکن: تدرج، یعنی اندک اندک و آهسته پیش رفتن و پایه پایه نزدیک شدن، و تمکن، یعنی جای گرفتن و جاگیر شدن و پابرجا شدن و نیز توانایی و قدرت و قادر شدن بر چیزی.
4- کرامت و عزت: کرامت به معنای بزرگواری و دوری از پستی و فرومایگی، برخورداری از اعتدال روحی است.
5- تفکر و تدبر: پیامبر (ص) فرمودند: « تفکر ساعه خیر من عباده ستین سنه » [بحارالانوار، ج 326:71]: ساعتی اندیشیدن، از شصت سال عبادت بهتر است. امام صادق (ع) نیز در کلامی به این مضمون فرمودند: «دیندار می اندیشد و پایان کار را می نگرد. در نتیجه از پشیمانی و ندامت در امان می ماند. » [همان، ج 2، ص 53].
6- کار، فعالیت و تمرین: نظام گیتی ما را تشویق و ترغیب می سازد. با کار و تمرین می توان بر دانش و معلومات خود افزود و از آن بهره ها گرفت. امیرالمؤمنین فرمود: « فی کل وقت فوت، فی کل وقت عمل» [آثار الصادقین، ج 421:26]: هر وقتی را فوتی است و برای هر وقتی کاری و عملی مقرر است.



مطلب بعدی : حدیث