از حیات انسان ها در روزگاران گذشته اطلاعات دقیقی در دست نیست. این بی خبری در زمینه مسائل خانواده و نظام حیاتی آن در طول تاریخ و در مناطق مختلف جهان به مراتب بیشتر و پردامنه تر است. آنچه که ذکر می شود مبتنی است بر حدس ها و گمان ها، بر مبنای یافته های دانشمندان که حداکثر ارزش آن به میزان یک گمان علمی است. در مواردی هم سعی بر این است با مطالعه در زندگی جوامع اولیه نظریاتی ارائه دهند که آن هم به زحمت می تواند قابل قبول باشد.
مردم شناسان برای بررسی مسئله خانواده معمولاً از روش های تاریخی استفاده می کنند و سعی دارند با مطالعه در زمینه نهادها و سیر تحولاتی آن اطلاعاتی را در مورد وضع خانواده در گذشته به دست آورند. اظهار نظر در باره خانواده ها در اعصار گذشته، از طریق مطالعه در جوامع اولیه امروز بر این فرض مبتنی است که این جوامع در طول تاریخ ثابت مانده و دگرگونی و تحولی اساسی در آنان راه نیافته است که البته این فرض نمی تواند در باره همه مسائل و ابعاد مربوط به حیات بشر صادق باشد.
در عین حال مطالعات برخی از مردم شناسان و علمای علم الادیان حکایت از وجود اعتقادی در گذشته دارد که حیات را زائیده رب النوع مؤنثی می دانستند که همسری برای او وجود داشت که او هم رب النوع بود و این عقیده در جامعه ایرانی قریب 7 هزار سال سابقه دارد. بر این اساس ازدواج و تشکیل خانواده طبق این عقیده توسط این دو رب النوع پایه گذاری شد.
به تبعیت از این اعتقاد زن و مرد تن به ازدواج و تشکیل خانواده داده و آن را عمومیت بخشیدند تا به حدی که صورت امروزی آن را ملاحظه می کنیم و البته این خود حاصل پذیرش سیرها و تحولاتی ممتد بوده، و عادات و رسوم و طرح های مختلفی در طول تاریخ برای آن به مرحله اجرا در آمده است.
این که هدف و مقصد ازدواج در گذشته چه بود پاسخ هایی به آن داده شده که در مطالعه برخی از آنها توجیهی علمی وجود ندارد.
آنچه مسلم است اینست که ارضای غریزه، تولید مثل و تکمیل و تکامل به عنوان اصلی به حساب می آمد اگر چه در رابطه با آن سند زنده و مکتوبی در دست نباشد. زیرا اصل غریزه امری است غیر قابل انکار و این نیروی مرموز خود جهت دهنده فعالیت انسان و حاصل آن ازدواج و پیامد آن پیدایش فرزند یا فرزندان است.
می گویند تشکیل خانواده در گذشته به حقیقت نوعی هدف اقتصادی بوده است و بر این اساس در گذشته های بسیار دور خانواده به صورت یک واحد تولیدی به حساب می آمد. جنبه های مربوط به کار و تولید ، زن و مرد را وا می داشت که در کنار هم زندگی کنند و به تربیت نسل بپردازند. فرزند نیز خود یک عامل تولیدی به حساب می آمد و بر این اساس بسیار بدیهی بود که پسران بر دختران ارجحیت داشته باشند و همین وضع را امروز، برای بسیاری از جوامع اولیه و فقیر قائلند.
در ایران باستان می گویند چنین هدف و مقصدی تعقیب می شده و به همین علت خانواده به صورت چند خویشاوند در کنار هم تشکیل می شد که بار تولیدی بیشتری را بر دوش کشد و امکان حفظ و حراست از دستاوردها زیادتر باشد.
تنوع انتخاب همسر در جوامع مختلف بسیار بود. در برخی از اجتماعات حتی ازدواج با محارم وجود داشت تا ثروت و دارایی اعضاء و پایگاه و منزلت شان در خود خانواده محفوظ بماند و به دست غیر نرسد.
در زمان ساسانیان ازدواج با محارم، حتی با زن پدر متداول بوده و در خانواده سلطنتی برای حفظ خون و نژاد ، ازدواج با خواهر وجود داشته است. براساس اندیشه ای که از ایران باستان در دست است زناشویی برادر و خواهر موجب جلب روشنایی ایزدی و طرد دیوان بوده است و البته چنین اندیشه ای امروز مورد قبول نیست.
محدودیت ازدواج با محارم در اغلب مناطق جهان وجود داشته است و البته در این امر هم درجه بندی هایی به چشم می خورد. دامنه طرد ازدواج با محارم را به میزانی ذکر کرده اند که در برخی از قبایل تصور بر این بود که اعضای قبیله نسبت به هم محرمند و نباید ازدواج کنند. حتی براساس بازمانده آن طرز فکر امروز نیز در برخی از قبایل استرالیا ازدواج با افراد قبیله نه تنها تحریم شده ، بلکه مجازات مرگ را در پی دارد. گاهی مرد را به خاطر این امر می کشند و زن را تا حد مرگ زخمی می کنند.
سازمان و ساخت خانواده در گذشته
در روزگاران گذشته خانواده بسیار وسیع و شامل همسران، فرزندان، خویشان و اقرباء، بستگان سببی و نسبی، نوه ها و نبیره ها بود که می گویند در کل یک واحد اقتصادی را تشکیل می دادند و امروزه جلوه آن را در برخی از مناطق روستایی و جوامع قبیله ای می بینیم.
ساخت و سیستم آن به صورت تک زنی، تک شوهری، چند زنی ، چند شوهری بوده و زنان اغلب چون برده و اسیری زندگی می کردند. وجوه اعیان در ایران قدیم حق داشتند زنان متعددی را انتخاب کنند و حتی علاوه بر زوجات شرعی، دارای حرمسرا، کنیز و برده زر خرید باشند. نظامات اولیه و بسیار قدیم آن حکایت از مادرسالاری داشته و دارد که بعدها به پدرسالاری منتقل شده است. تکیه بر قدرت مادر بود و او بود که می بایست کارها را انتظام و امور خانواده را جهت و سر و سامان دهد.
در ایران قدیم « پدر» رئیس خانواده، قاضی، فرمانفرما، مجری آداب دینی، پاسدار خانواده، پیشوای جنبه های روحانی و جسمانی، حافظ آتش خانواده و دارای جنبه تقدس بود ؛ در عین این که زن هم بانوی خانه و مورد احترام بود. همه اعضای خانواده می بایست از پدر تبعیت می کردند و حتی برای حفظ ارزش او به سرش او قسم می خوردند.
نقش و ارزش زن خانواده در گذشته
در مورد ارزش و اعتبار « زن » سیرها و تحولاتی را در نقاط مختلف جهان شاهدیم. در برخی از نقاط جهان این تصور درباره زن وجود داشت که او مسئول پیدایش همه گناهان و دردها در جهان است. عامل شیطان و موجودی اغواگر است و متأسفانه هنوز این فکر در دنیای کلیسا وجود دارد.
برخی دیگر زن را وجودی فرعی برای مرد به حساب می آوردند. تا روزی که مرد زنده بود همسرش حق حیات داشت و می بایست چون برده ای تسلیم و در اختیار او باشد و روزی که شوهر از دنیا می رفت زن را زنده زنده با او دفن می کردند ؛ هم بدان خاطر که زندگیش پس از شوهر ارزشی ندارد و هم بدان تمنا که در عالم قبر خادم شوهر باشد و متأسفانه این فکر هنوز در نزد برخی از مردم در جامعه هند وجود دارد.
ارزش زن در حد ارزش اموال شوهر بود آن چنان که پس از مرگِ شوهر، زن را هم جزو اموال و میراث حساب کرده و بر سر تقسیم میراث، ( از جمله زن ) جنگ و دعوا به راه می انداختند. به هنگامی که زن سهم الارث مرده ای قرار می گرفت می بایست در اختیارش قرار گیرد و تسلیم شود و حق دفاع و چون و چرا نداشت.
در روزگاری که نظر رحمتی بر زن افکنده شد او را به حساب فرزند و عشیره رئیس قبیله یا خانواده قرار می دادند که باز هم باید تحت اوامر رئیس خانواده باشد و از خود اختیاری نداشته و تسلیم باشد.
در ایران قبل از اسلام و در دوران میلاد مسیح ، بیش یا کم صحبت از اقتدار زن بود . در مواردی که ابعاد آن ناشناخته است زنان به مقاماتی چون سلطنت و فرماندهی سپاه دست می یافتند و جلوه اخیر آن را در میان کوه نشینان کردستان می بینیم. در همان زمان و در دنیای عربستان شاهد زنده به گور کردن دختران و استفاده از زنان به عنوان برده ای که شوهرش حق کشتن او را نیز داشته است هستیم.
ازدواج در جهان گذشته همانند امروز همواره با مراسمی همراه بوده است که بررسی آن در عین برانگیختن اعجاب و شگفتی افراد در مواردی خنده آور و یا درد آور است. فی المثل در برخی از جوامع (استرالیا) دیده می شد که عروس و داماد را به درختی می بستند و یک دندان انیاب از هر دو را می شکستند.
در جوامع دیگر با رمل و اسطرلاب از طالع دختر و پسری که قصد ازدواج داشتند اطلاعاتی به دست می آوردند و در صورت مطالعه وضعیت سعد یا نحس تصمیماتی اتخاذ می کردند.
در ایران قدیم ، نامزدی و شیرینی خوری ازدواج از دوران کودکی رسم بود. دختر در 15 سالگی ازدواج می کرد و این کار واجب بود و پدر می بایست موجبات آن را فراهم کند و اگر پدر نبود کفیل او می بایست این برنامه را عهده دار شود و اگر کفیلی نداشت بزرگترین فرزند بالغ خانواده. ازدواج پسران جوان در سن تکلیف واجب بود و تخلف از آن گناه به حساب می آمد.
مراسم نامزدی از دوران کودکی بود؛ روز آن با تقویم معین می شد، از طریق خانواده عروس مقداری شیرینی برای داماد آینده می فرستادند و جوانی که می خواست ازدواج کند بایستی به والدین دختر کابینی بدهد، نقدی یا جنسی ؛ ولی بعدها در صورت نازایی زن می توانست آن را پس بگیرد . دختر می بایست با اجازه پدر شوهر کند و گرنه از ارث محروم می شد . بیوه زن اگر شوهر می کرد نیمی از اموال او از آنِ شوهر اول به حساب می آمد. دختر یکدانه خانه در صورت شوهر کردن ، می بایست اولین فرزند را به جای خود به خانه پدر بفرستد و دیگر فرزندانش از آن شوهر بود.
این که خانواده چه وظایفی را در گذشته برعهده داشت پاسخ و اطلاع دقیقی از آن در دست نداریم. بر اساس روال معمول می توان گفت حفظ و حمایت از همسر، تولید نسل، حمایت از اعضاء ، اقناع مشروع جنسی و ... از وظایف عمده آن بود.
در این که آیا زن به خانواده شوهر برود یا شوهر به خانواده زن ، تحت نفوذ قرار گرفتن ها متفاوت بود و طبعاً حدود حقوق، وظایف، اختیارات و عملکردها کاملاً فرق می کرد و این امر در جوامع مختلف نیز متنوع و گوناگون بود.
از وظایف کلی زن در خانواده، آن هم در جامعه ایران باستان ، موارد زیر قابل ذکر است:
1- نگهبانی از آتش به گونه ای که هرگز خاموش نشود.
2- ساختن ظروف سفالین برای رفع نیاز اعضای خانواده.
3- جستجو و پیدا کردن گیاهان خوردنی و ریشه برخی از نباتات به همین مقصد.
4- گرد آوری میوه های وحشی و خشک و انبار کردن برای مصرف اعضای خانواده.
5- شناخت فصل روییدن گیاهان و دانه های آنها.
6- کشاورزی در سرزمین ها و پرورش بوته ها؛ برداشت بن.
7- تهیه غذای اصلی خانه، حفظ و حراست از فرزندان و ...
بر این اساس ملاحظه می شود که وظیفه زن بسیار سنگین و حتی طاقت فرسا بود. او همچون برده ای بود که می بایست کار و تلاش کند و وسایل آرامش و آسایش اعضای خانه را فراهم آورد. این امر درست در شرایطی بود که شوهران در گوشه ای لمیده و یا سرگرم سیاحت و شکار بودند.
دنیای امروز از نظر صنعت دنیای متکاملی است ولی در آنچه که مربوط به شکل حیات انسانی می شود بسیار ضعیف و متزلزل است. آشفتگی روحی و تضاد فکری آنچنان گسترش یافته که برخی از افراد در معرض بیماری های روانی و اضطراب قرار دارند.
در فرهنگ جدید بشری ، درست و نادرست با هم آمیخته و آموزش های صحیح و ناصحیح و آگاهی های صواب و ناصواب موجب پدید آمدن انحرافاتی بسیار شده است. تحیّرها فزونی یافته اند و فرار از پذیرش مسئولیت بر بسیاری از انسان ها غالب آمده است.
از نیمه دوم قرن بیستم و با گسترش زندگی صنعتی ، ما با ضعف ایمان و انحطاط اخلاقی مواجهیم. عامل معنویت روی به ضعف نهاده و حتی در امر تشکیل خانواده گریز و یا بی تفاوتی هایی دیده می شود که این خود موجب پدید آمدن دشواری ها و مفاسدی بسیار است.
روابط نامشروع آزاد گذارده شده معاشرت های جنسی دور از اخلاق و ضوابط و تعلیمات انبیاء شده اند. در نتیجه نوجوان و جوان خود را در اعمال غریزه آزاد احساس کرده اند. این امر سبب آن شده که تمناهای غریزی دور از قواعد و ضوابط و مراسم و در محیطی غیر از خانواده صورت پذیرد و کسی احساس نیاز نکند که زیر بار اداره خانواده و در مواردی سنگینی هزینه آن قرار گیرد. سن ازدواج بالا رفته، پسران و دختران در طلب وصال به کوچه و خیابان ها و باغ ها روی آورده اند.
درست است که امروزه خانواده به صورت یک واحد تولیدی و اقتصادی نیست ولی اگر نیکو تامل شود همان سیستم اقتصادی در خانواده وجود دارد و البته با دامنه ای محدودتر. در گذشته همه اعضای خانواده زیر نظر رئیس آن به کوشش و تلاش برای کسب نان می پرداختند و امروز زن و شوهر هر کدام موظف به انجام چنین وظیفه ای هستند.
در نظام حیات خانواده در اسلام ، مرد مسئول تهیه نان و معیشت برای اعضای خانواده و زن موظف به اداره کانون، ایجاد گرمی و آرامش در آن و اداره و تربیت فرزندان است. ولی امروزه در دنیای صنعتی زن و شوهر هر کدام در جایی باید سرگرم تهیه نان و معیشت باشند و با کوشش و تلاش پولی تهیه کنند و به ادامه زندگی بپردازند، بدیهی است که در چنین صورتی کودکان هم در اماکنی جدا از خانه، یعنی در مهد کودک ها و کودکستان ها رشد می کنند و اخلاقی ورای اخلاق خانواده را کسب می نمایند.
کار زن و شوهر در دو محیط جدا از هم است. مرد در اداره یا کارخانه ای کار می کند که گاهی با محیط خانه چندین کیلومتر فاصله دارد و زن در اداره یا کارگاهی دیگر . و نیز دیده می شود که زن و شوهر گاهی در دو فرصت و زمان کار می کنند، یکی در روز و آن دیگری در شب. و در چنین صورتی طبیعی است که دیدارشان گاهی به ندرت اتفاق افتد و یا به یکی دو روز پایان هفته موکول گردد. پیداست که چنین وضع و حالی موجب پیدایش ناهنجاری هایی می شود..
وضع جدید خانواده نشان دهنده شکل جدیدی از زندگی گروهی است. «مرد» رئیس خانواده و «زن» مدیر یا کدبانوی آن نیست. اقتدار آن به صورت 50 درصد برای مرد و 50 درصد برای زن است ؛ گو این که در همین زمینه هم گاهی حکومت قانون جنگل ، حق را از آن کسی می داند که قدرتمندتر و از نظر بدن تواناتر باشد.
آری امروز مخصوصاً در دنیای صنعتی پدر اختیاردار همه ی افراد خانواده نیست. تسلط و اقتدار او روی به کاهش است و تازه اگر سلطه ای قابل اعمال باشد از سوی مادر است، هم بدان خاطر که مادران بیشتر در خانه اند و هم بدان علت که رابطه شان با فرزند لااقل براساس رحمت و عاطفه ای بیشتر است. زن و شوهر تواماً اصرار دارند کودکان را به سوی خود جلب کنند و رنگ و رفتاری که مورد علاقه شان است به کودک دهند. طفل را که معرف سلامت وجودی خودشان و مردانگی و زنانگی شان می باشد عرضه و به جامعه معرفی نمایند.
راه حل گریز از تشکیل خانواده در جهان معاصر
در دنیای امروز ما با گریز نسل جوان از تشکیل خانواده و فرار از پذیرش مسئولیت مواجهیم رقم آمار ازدواج پایین و رقم آمار طلاق بسیار بالاست. اختلافات خانوادگی رو به افزایش و تلاش ها برای ترک و جدایی از یکدیگر است.
جوانان به سادگی تن به ازدواج نمی دهند از آن بابت که می توانند به گونه ای ساده و آسان به لذّات جنسی دست پیدا کنند، وسائل عیاشی آسان و کم هزینه در اختیار نسل است و آزادی های جنسی در غرب، در حد افراط است. و این عوامل سبب شده اند که ازدواج به صورت یک سنت فراموش شده در آید.
از سوی دیگر امکان مادی ازدواج در نزد برخی از جوانان نیست، مشکل پسندی و تنوع طلبی هم خود مسئله ای است، حتی در برخی از جوامع اسلامی رقم مهر سرسام آور است؛ خانه و زندگی آسان به دست نمی آید، تحمل بار سنگین خانواده دشوار است، گرایش به مذهب و پایبندی به اعتقادات هم که در جهان جای اما دارد و اینها در جمع سبب گریز از تشکیل خانواده می شوند.
راه حل های پیشنهادی برای نجات از این موقعیت :
1- رایج کردن امر ازدواج از طریق ایجاد زمینه ها و امکانات و تسهیل آن
2- بازگشت به وضع سنتی خانواده با اصلاحات لازم و در نظر داشتن شرایط روز.
3- نجات خانواده از تنهایی و بی کسی و بیرون آوردن آن از محدودیت فعلی
4- تشویق به گسترش روابط خویشاوندی، آمد و شدها و پیوندهای بین بستگان
5- تبلیغ ارزش های مذهبی و انسانی خانواده و اهمیت روابط متقابل اجتماعی و حیات توأم با سکون و آرامش
این که در آینده دور یا نزدیک خانواده در چه وضع و موقعیتی خواهد بود بستگی به این امر دارد که عوامل کنترل کننده و جهت دهنده چگونه عمل کنند. براساس وضع موجود و عملکرد دنیای امروز انتظار نمی رود که در آینده، خانواده وضع درخشانی داشته باشد.
در طریق اصلاح این وضع ، و سر و سامان بخشیدن به حیات خانواده اگر اقداماتی به شرح زیر به عمل آید می توان امیدی به نجات داشت و گرنه هر روز از روز دیگر بدتر خواهد بود:
- کنترل معاشرت ها و هوسبازی ها و عیاشی ها
- القاء ایدئولوژی و اندیشه اهمیت و قداست خانواده از طرق گوناگون.
- کوشش به پایبند کردن نسل جوان به تعلیمات مذهبی و اخلاقی و لااقل انسانی
منبع : نظام حیات خانواده در اسلام- تألیف :دکتر علی قائمی
